" قورباغه، آب آبگیرمحل زندگی خود را کاملا مصرف نمی کند."
ضرب المثل آمریکایی سرخ پوستی
بنجامین فرانکلین، یکی از بنیانگذاران کشور آمریکا، بیش از دو قرن پیش و مدت ها قبل از این که کسی بتواند تصوری از نیاز به حفظ اکوسیستم آب یا کمبود آب بر روی کره زمین داشته باشد، گفته بود " قدر آب را زمانی می دانیم که چاه خشک شود". امروز برای نخستین بار در تاریخ انسان، "چاه جهانی" در حال خشکیدن است- و چیزی نمانده که ما همگی به عواقب دردناک کمبود مهم ترین منبع جهانی پی ببریم.
همان گونه که نفت موجب تحولات زیادی در تاریخ و نظم جهانی قرن بیستم گردید، بحران جهانی آب شیرین هم به ژئوپولیتیک، اقتصاد، محیط زیست، امنیت ملی، شرایط روزمره زندگانی و تراکم تمدن انسان ها در قرن بیست و یکم شکل تازه ای می دهد. حتا بیشتر، زیرا آب برخلاف نفت، جایگزینی ندارد: ما نمی توانیم نفت را بنوشیم یا با آن مواد غذایی پرورش بدهیم.
اساسا این اتفاق می افتد که در پی فشار تقاضای سیری ناپذیر جامعۀ نوین جهانی – که دو برابر میزان رشد جمعیت جهان آب مصرف می کند- ما در عرضۀ آب مورد نیاز برای تأمین نیازهای کشاورزی، تولید انرژی، تولید صنعتی و مصارف خانگی 9/6 میلیارد جمعیت جهان که در سال 2050 به 9 میلیارد تن بالغ خواهد شد، با کمبود مواجه می شویم. این بحران به علت نارسایی های فراوان و هدر رفتن منابع آب که تقریبا در مدیریت منابع آب درهمه جا مشاهده می شود، شدت خواهد یافت.
کمبود فزایندۀ آب، انسان را با چالش دوگانه ای مواجه می کند- که بخشی از آن زیست محیطی و بخش دیگرش سیاسی است. به علت توزیع نابرابر منابع آب شیرین و فشار ناشی از ازدیاد جمعیت، این نابرابری نگران کننده در میان جوامع "برخوردار از آب" و جوامع "فاقد آب" هرچه بیشتر می شود- به لحاظ بین المللی میان کشورها، و نیز میان گروه های مختلف ذینفع، و میان بخش ها و طبقات اقتصادی که مدت های مدیدی بر سر دسترسی برابر به منابع آب با یک دیگر رقابت داشته اند.
آب و پیدایش تمدن
مدیریت منابع آب پیوسته محور اصلی قدرت، ترقی، و دستاوردهای انسانی بوده است. طی قرن ها، جوامع به لحاظ سیاسی، نظامی، اقتصادی، و فن آوری برای دستیابی به منابع آب جهان و تسلط بر آن، با یک دیگر مبارزه کرده اند. انسان پیوسته کوشیده است شهرها را در مجاورت منابع آب بنا کرده، کالاها را از طریق آب جابجا کند، و انرژی نهفتۀ آن را به اشکال گوناگون در کشاورزی، صنعت و رفاه زندگی خصوصی خود به کار گرفته و در عین محافظت خود در مقابل نیروی مخرب آن، مانند سیل و خشکسالی، هر چه بیشتر از منابع طبیعی آن استفاده کند.
تأسیسات آب رسانی در جهان باستان همواره مرتبط با نقاط عطف تمدن، و ظهور و سقوط کشورهای بزرگ بوده اند. وقوع انقلاب کشاورزی که حدود 5000 سال پیش سرآغاز تمدن بشر بود، بر مبنای تسلط بر آبیاری دشت های نیمه خشک مصر، بین النهرین و درۀ هند در مقیاس وسیع صورت گرفت. در روم باستان، توسعۀ تمدن شکوفای شهرنشینی با یک میلیون سکنۀ شهری در قلب امپراتوی، مدیون فراوانی آب شیرینی بود که از طریق شبکۀ متشکل از 11 کانال آب در شهر توزیع می شد.
جهش چین و شریان حیاتی این کشور در عصر طلایی قرون وسطای آن، مدیون تکمیل شدن آبراه بزرگ 1770 کیلومتری بود که آب رود یانگ تسه واقع در جنوب کشور و منطقۀ مرطوب برنجکاری را با سرزمین های شمالی مجاور رود زرد که خشک اما حاصلخیز و سرشار از منابع طبیعی بود، در ارتباط قرار داد. دوران شکوفایی اسلام در پی تجارت راه دور صورت گرفت که از طریق بیابان های خشک و بی آب که زمانی غیر قابل دسترسی بود، از واحه به واحه توسط کاروان های طولانی و با شترهایی که نیاز اندکی به آب داشتند، انجام می شد.
گاو آهن های سنگین، نیروی آسیاب آبی و سرانجام دریانوردی در آب های اقیانوس، نخستین ابزار دستیابی غرب به رهبری جهان بود. اختراع سرنوشت ساز انقلاب صنعتی در ربع هزارۀ گذشته، موتور بخار جیمز وات بود. پیشرفت های درمانی و بهداشت عمومی در اواخر قرن نوزدهم و تلاش جهت محافظت از انبوه جمعیت فزایندۀ مراکز شهری در برابر بیماری هایی که از طریق آب شیوع می یافت، منجر به تحولات جمعیتی زیادی گشت.
پیدایش ایالات متحده نیز به همین شکل، مربوط به تلفیق و تسلط بر سه محیط آبی بود:
- بخش معتدل شرقی، با میزان بارندگی مناسب کشاورزی، رودخانه های کوچک برای تأمین نیروی آب و امکانات حمل و نقل، که کانال ایری[1]عامل وحدت میان مناطق آن است.
- ارتباط دریایی و تسلط بر دو مرز دریایی با ایجاد کانال پاناما.
- پیروزی نوآورانه بر مناطق خشک غرب از طریق آبیاری، بهره برداری از نیروی آب، و کنترل سیل از طریق ایجاد سدهای عظیم چند منظوره که نخستین آن سد هوور متعلق به دوران رکود اقتصادی است.
اشاعۀ بنای سدهای عظیم در سراسر جهان، یکی از انگیزه های اصلی انقلاب سبز بود که معرف دوره ای از حیات بشر است که نتیجۀ آن توانایی تأمین غذای جمعیت چهار برابر شدۀ جهان قرن بیستم و مقدمۀ پیدایش اقتصاد جهانی شدۀ امروز بود.
شکل گیری هر دوره به نسبت نوع پاسخگویی به چالش های مربوط به آب صورت گرفته است. امروزه نیز همین گونه است. برای تأیید بر اهمیت آب در جامعۀ امروز، باید اهمیت حفظ استانداردهای زندگی را به یاد داشته باشیم: برای مثال، یک فرد عادی که با گوشت تغذیه می کند، از طریق آبی که صرف پرورش مواد غذایی او می شود، روزانه به بیش از 7/3 تن یا 3800 لیتر آب نیاز دارد. یک وعده همبرگر از گوشت دامی که با غلات تغذیه می شود، 60 درصد از این میزان را به خود اختصاص می دهد.
برای تولید یک تی شرت سادۀ نخی، به 2850 لیتر، یا 7/2 تن آب نیاز است. تولید البسۀ یک فرد آمریکایی از طبقۀ متوسط، از کلاه تا کفش چرمی، به حدود 23 تن آب نیاز دارد. تولید مواد شیمیایی، فولاد، مواد غذایی پرورده و بهره برداری از منابع کانی نیز فعالیت های نیازمند مقادیر زیاد آب هستند. تولید فقط یک عدد تراشۀ نیمه رسانای کامپیوتر به بیش از 7600 لیتر - معادل 7/7 تن - آب چند بار تقطیر شده نیازمند است، و تولید یک اتومبیل به 151.000 لیتر یا 155 تن آب احتیاج دارد. در کشورهای صنعتی، بیشترین حجم مصرف آب در صنعت است، نه در کشاورزی- بیش از دو پنجم کل مصرف آب در آمریکا به تولید انرژی اختصاص می یابد که بخش اعظم آن در سیستم های خنک کنندۀ ترموالکتریک نیروگاه ها به مصرف می رسد.
پمپاژ، نقل و انتقال، و عمل آوردن چنین حجم عظیمی از آب- که هر کیلوگرم آن معادل یک لیتر بوده و وزن آن 20 درصد بیشتر از وزن روغن است- یکی از بزرگترین چالش های انرژی و مهندسی در جوامع پیشرفته است.
در مقابل، در مناطق فقیر جهان، که از تعداد لوله و تلمبه های کمتری برخوردارند، تأمین آب به صورت روز به روز و با کار کمر شکن انسان صورت می گیرد. در منطقۀ روستایی کنیا، جایی که در سال 2004 من در اتصال یک شبکۀ لوله کشی به طول 2 مایل جهت تأمین آب برای روستایی کار می کردم، زنان و کودکان روزانه سه ساعت از وقت خود را در پیاده روی جهت تأمین آب پاک برای مصارف خانگی صرف می کردند- معادل تقریبا سه بار فلاش زدن توالت که جمع آن بالغ بر 91 کیلوگرم آب برای یک خانوار پنج نفره می شود. از دست رفتن زمان مولد آنها که می تواند در غیر این صورت به کار و تحصیل اختصاص پیدا کند، نیاز به توضیح ندارد و نشان دهندۀ نیاز به آب حتا در ابتدایی ترین سیستم های اقتصادی است.
چالش جهانی آب
دست و پنجه نرم کردن با بحران جهانی کمبود آب، نیاز به راه حل های زیست محیطی و سیاسی دارد. انسان با بهره برداری بی رویه از آب که جبران آن از طریق چرخۀ طبیعی زیست محیطی صورت می گیرد، و ایجاد آلودگی در منابع موجود آب، به طور بی سابقه ای به اکوسیستم آب های شیرین صدمه می زند. در نتیجه، برای نخستین بار بعد از پیدایش تمدن، ما برای حفظ سلامت اکوسیستمی که سرچشمۀ حیات اقتصادی جامعه و مصارف انسان است، باید به طور آگاهانه آب کافی به آن اختصاص بدهیم. در مورد این موضوع، در بررسی جامع زیست محیطی سال 2005 پیرامون سلامت محیط زیست کرۀ زمین، طی جلسۀ ارزیابی اکوسیستم هزاره ، اعلام خطر شد.
به اندازه ای آب از بیش از 70 رودخانۀ اصلی جهان از جمله نیل، رود سند، رود زرد، رود فرات و رودخانۀ کلرادو استخراج شده که آب جاری در این رودها دیگر به دلتای حاصلخیز آنها و دریا نمی رسد. نیمی از زمین های باتلاقی جهان از بین رفته است.
آلودگی های صنعتی و شیمیایی کشاورزی، در حال نابود کردن زندگی ماهیان، آلودن سفره های آب آشامیدنی و ورود به چرخۀ غذایی انسان است. یخچال های طبیعی، از هیمالیا تاکوههای آند به سرعت بی سابقه ای در حال آب شدن هستند و نه تنها سرچشمۀ رودها را از بین می برند بلکه ثبات کشورهایی را که وابسته به آب آنها هستند، تهدید می کنند. با وخیم شدن بحران محیط زیست، مخاطرات سیاسی آمادۀ انفجار می گردد.
با از بین رفتن یخچال های طبیعی هیمالیا، انتظار می رود رود سند، آبراه حیاتی پاکستان که دسترسی به آب در این کشور را با چالش روبرو کرده، 30 درصد از آب خود را در فصل خشک از دست بدهد، در عین حال، جمعیت پاکستان تا نسل آینده بدون وقفه رشد کرده و 30 درصد افزایش خواهد داشت. در بالا دست این رود، هند با بستن سد بر روی رودهای فرعی منطقۀ کشمیر به جهت ایجاد نیروی برق بیشتر، تنش های دو جانبه میان دو کشور را بعد از عقد پیمان استفادۀ مشترک از این رود افزایش می دهد. برای جبران کمبود آب آشامیدنی، کشاورزان هند، پاکستان، شمال چین، درۀ مرکزی کالیفرنیا، و دیگر جاها برای پرورش محصولات کشاورزی خود به طور بی رویه ای از آب های زیرزمینی استفاده می کنند. محصولات وابسته به این نوع آبیاری، "حباب های غذایی" هستند که هر چه پمپاژ آب به عمق سفره های آب نزدیک تر شود، امکان ترکیدن این حباب ها بیشتر می گردد.
در ارزیابی اکوسیستم هزاره به این نتیجه رسیده شد که کمبود آب شیرین، علت اصلی تغذیۀ نادرست جمعیتی معادل 5/3 میلیارد تن تا سال 2025 است. این جمعیت به طور فزاینده ای وابسته به گندم وارداتی و بازارهای باثبات بین المللی خواهد بود. چگونگی برخورد هند، پاکستان و چین با چالش های قریب الوقوع در زمینۀ امنیت غذایی، تأثیر زیادی بر دسترسی کلی به مواد غذایی و بی ثباتی قیمت ها از آفریقا گرفته تا جنوب آسیا و از جمله منطقۀ پرتنش خاورمیانه که عمیقا وابسته به محصولات وارداتی است، خواهد داشت. احتمال می رود کمبود امکانات بهداشتی 6/2 میلیارد تن از مردم و محرومیت 1 میلیارد تن از آب آشامیدنی پاک، منشأ بحران های انسانی و بهداشتی باشد.
بحران آب در ارتباط مستقیم با تغییرات اقلیمی است که صدمات آن را از طریق وخیم ترین رویدادهای مرتبط با آب از جمله خشکسالی، سیل، رانش زمین، بالا رفتن سطح آب دریاها و آب شدن یخچال های طبیعی می توان مشاهده کرد؛ این رویدادها موجب ویرانی زیر ساخت هایی می شود که جهت الگوهای آب و هوایی عادی ساخته شده. در نتیجه، برخی پیش بینی می کنند که تا ده سال آینده، امکان دارد تعداد پناهندگان زیست محیطی که در جستجوی معیشت و مسکن تازه مرزها را زیر پا می گذارند، به 150 میلیون تن بالغ شود.
از آن جا که تولید انرژی هم متمرکز بر استفاده از آب است، کشورهایی که با کمبود آب روبرو هستند در آینده باید با نیاز به انرژی هم دست و پنجه نرم کنند. توانایی چین در حفظ رشد سریع اقتصادی خود تا حدی وابسته به پشت سر گذاشتن چالش های مربوط به کمبود آب است. میزان سرانۀ آب در چین معادل یک پنجم آمریکا است و به همین علت مجبور به منفعل کردن برخی کارخانجات و تعلیق پروژه های اصلی انرژی بوده و میزان بالای آلودگی آب تا حدی است که برای مصارف کشاورزی قابل استفاده نیست.
اشتراک در دارایی آب
یکی از بزرگترین چالش های دیپلماتیک در آغاز دوران کمبود آب آشامیدنی این است که آیا کشورها می توانند به طور دوستانه از 263 حوضۀ رود، سیستم ناپیدای آب های زیرزمینی، و یخچال های طبیعی بی شماری که فراسوی مرزهای بین المللی واقع اند، به طور اشتراکی استفاده کنند یا نه. برای مثال، عملیات بازسازی در عراق به دلیل کمبود نیروی برق و امکانات مناسب آبیاری بازده چندانی ندارد، و دلیل آن کاهش میزان آب رودخانۀ فرات است که ترکیه و سوریه آب آن را بر خلاف جریان تغییر می دهند. در مجموع، تحقق پروژه های آبی این سه کشور منوط به بهره برداری از رود فرات به میزان یک ونیم برابر حجم آب آن است- و این امر به لحاظ فیزیکی امکان پذیر نیست. شمالی ترین کشوری که در کنار این رود واقع است، یعنی ترکیه، در موقعیت فرماندهی ژئوپولیتیک قرار داشته و تصمیم می گیرد چه مقدار آب به همسایگانش برسد. فعالیت مشابهی نیز در جنوب آسیا در جریان است، جایی که تسلط چین بر فلات تبت موجب می شود کنترل سرچشمۀ غالب رودخانه های بزرگ این منطقه را که زندگی 2 میلیارد نفر به آن وابسته است، در دست داشته باشد.
در طول تاریخ، کشورهای بالا دست رود با دستیابی به قابلیت های بیشتر فن آوری توانسته اند مدیریت جریان آب را به دست بگیرند. چنین وضعی را در مورد رود نیل می توان مشاهده کرد. کشور مصر که در پایین دست این رودخانه قرار دارد، طی چند هزاره بزرگترین سهم را از آب این رود برده است، اگر چه 85 درصد از حجم آب آن از کشور فقیر اتیوپی سرچشمه می گیرد و تا همین اواخر، از سهم اندکی برای توسعه برخوردار بود. طی ده سالۀ گذشته، کشورهای حوضۀ نیل تلاش کرده اند در منطقه ای فقیرو جوان که پیش بینی می شود تا سال 2025 جمعیت آن به میزان 50 درصد رشد کرده و به نیم میلیارد تن برسد، برای همکاری در توسعۀ رود و اشتراک در استفاده از آب آن به توافق دست یابند.
پطرس غالی، دبیر کل سابق سازمان ملل، ربع قرن گذشته پیش بینی کرده بود که " جنگ های قرن بیست و یکم بر سرمسئلۀ آب خواهد بود". حال آن که کشورها دلایل بیشتری برای همکاری تا جنگ بر سر مسئلۀ آب یافته اند، اما افزایش آلودگی، کمبود آب، و شیوه های سریع تطبیق با تغییرات اقلیمی موجب بروز تنش می گردد. کشورهای کم آب که قادر به تولید کافی مواد غذایی، انرژی و کالاهای دیگر نیستند، بیشتر در معرض شکست قرار دارند. کشورهای ناکام، محل بروز بی ثباتی های منطقه ای، جنگ ها، نسل کشی، تروریسم بین المللی، دزدی دریایی، بیماری های مسری، گرسنگی، مهاجرت های دسته جمعی و مصائب دیگری هستند که عواقب آن تا فراتر از مرزهایشان گسترش می یابد.
انتخاب های جهانی
تاریخ نشان داده که با عدم توازن در میزان جمعیت و منابع اصلی، مشکلاتی در راه انطباق ظهور می کند. مهمترین مسائل، جدیت و تحمل بار مشترک انطباق است- و این که کدام جوامع ماهرانه تر انطباق یافته و مدیریت جهانی را به دست می گیرند و کدام جوامع موفق به این کار نشده و دچار سقوط می شوند.
ما دو انتخاب اصلی داریم:
- تقویت تولید و سازگار ساختن منابع آب با محیط زیست از طریق ایجاد تحولات دشوار سیاسی در جهت اصلاح و بهبود سازمان ها، فن آوری و سهمیه بندی مؤثر.
- تلاش در تمدید زمان با تمرکز بر آب های زیرزمینی یا لوله کشی های طولانی جهت انتقال آب از مناطقی که موقتا مازاد آب دارند به مناطقی که با کمبود آن مواجه هستند به امید یافتن راه حل عاجل، شبیه به ساختن سدهای عظیم در قرن بیستم، که بتواند مانع به هم خوردن اوضاع گردد.
در حالی که پیشرفت های امیدوار کننده ای در جهت صرفه جویی پایدار در مصرف صورت گرفته، اما جوامع تا بدین جا بیشتر راه مقاومت کمتر سیاسی جهت خرید زمان را در پیش گرفته اند. احتمال کمتری می رود که انواع فن آوری هایی که نقش منجی دارند - بیشتر به فن آوری هایی مانند نمک زدایی و پرورش محصولات کشاورزی اصلاح شده که به آب کمتری نیاز دارند اشاره می شود- به موقع و به قدر کافی برای جبران کمبود فزایندۀ آب در سطح بین المللی قابل بهره برداری باشند.
چگونگی مدیریت مؤثر منابع آب در کشورهایی که با کمبود آب مواجه نیستند نیز نقش مهمی در پیامدهای جهانی ایفا می کند. ایالات متحده با داشتن امتیاز به عنوان یکی از غنی ترین کشورها در زمینۀ منابع آب ونیز دارا بودن اقتصاد قدرتمند، از فرصتی طلایی برخوردار است. این کشور می تواند به طور همزمان به تقویت اقتصاد خود، افزایش نفوذ بین المللی و برطرف ساختن بدترین عواقبی که گریبان گیر کشورهای محروم از آب می شود، بپردازد. و برای این کار می تواند از طریق تولید مواد غذایی و کالاهایی که نیاز به آب کمتر دارند، ارائۀ الگو برای کنترل آب و برآوردن نیاز جهان تشنه از طریق کمک های گوناگون بین المللی، وارد عمل گردد. اما برای ارائۀ اقدامات مؤثر باید اقتصاد داخلی خود را در زمینۀ آب متحول کند: در حال حاضر آب یکی از منابعی است که تحت شیوۀ مدیریت قدیمی اداره شده و ارزش واقعی آن ناشناخته است، در حالی که آب را باید یک دارایی پر ارزش اقتصادی تلقی و به صورت سازگار با طبیعت از آن استفاده کرد.
در عرصۀ بین الملل، دولت اوباما در ماه مارس سال 2010 با اعلام یک رویکرد پنجگانه و ادغام مسئلۀ بحران آب در زمرۀ اولویت های امنیت ملی و چالش های دیپلماتیک، نخستین گام را برداشت. هیلاری کلینتون، وزیر امور خارجه، خطرات و فرصت های مستتر در اهمیت آب برای جامعه را مورد تأکید قرار داده و گفته است: "آب یکی از بزرگترین فرصت های دیپلماتیک و توسعه در زمان ما است. ما هر روزه به مسئله ای برنمی خوریم که در آن بتوان با دیپلماسی مؤثر وتوسعه، جان میلیون ها انسان را نجات داد، گرسنگان را سیر کرد، به زنان اقتدار بخشید، منافع امنیت ملی را پیش برد، از محیط زیست حمایت کرد و به میلیاردها تن از مردم نشان داد که ایالات متحده در برابر شما و رفاه و سعادت شما احساس مسئولیت می کند."
آب ویژگی خاص دیگری هم دارد و باید عمیقا با اهمیت کمبود آب آشامیدنی آشنا شد- ارتباط تفکیک ناپذیر میان آب و زندگی انسان ها، زندگی با منزلت انسان ها. از آب بندهای دست ساز گلی و تلمبه های پدالی برای بالا کشیدن آب در مناطق روستایی آفریقا گرفته، تا سدهای غول آسا و پمپ های پرقدرت مکانیکی در کشورهای صنعتی، تاریخچۀ آب همیشه روند نابرابر داشته است؛ وجود شیوه های قرون وسطایی و نوین در آن واحد و در کنار هم، امتیازات زیادی برای کشورهای برخوردار از آب به همراه داشته و در مقابل، مشکلات عدیده ای برای کشورهایی که دسترسی کافی به آب ندارند به وجود آورده است که اولین آن محرومیت از سرمایۀ انسانی به دلیل سوء تغذیه، بهداشت نامناسب و زیر پا گذاردن امکانات تحصیلی برای جستجوی آب است. نیاز به آب، فراتر از اصول انسانی، قیود اجتماعی و فکری است. آب به معنای واقعی کلمه یک مادۀ حیاتی است. کمبود آب علت اصلی بخش زیادی از فقر جهان، بیماری، بحران های انسانی، کشورهای ناکام و جنگ ها است و چنانچه انسان نسبت به یک چیز مادی حق داشته باشد، اولین آن قطعا حق دسترسی به آب شیرین و پاکیزه است.
این که هر یک از اعضای جامعۀ انسانی جهان چه واکنشی در پاسخ به بحران جهانی آب نشان دهند، نهایتا مورد قضاوت انسانیت خود ما قرار می گیرد- و سرنوشت نهایی تمدن بشر. همان طور که علم، سنت، و احساس خودمان به ما آموخته، ما از آب ساخته شده ایم.
تبادل
لینک هوشمند